01/11/2014
Το διάβασµα ως «τιµωρία»
του Βασίλη Παπακριβόπουλου
Υπάρχουν µέρη όπου η ανάγνωση βιβλίων όχι µόνο αποτελεί µέρος της σωφρονιστικής διαδικασίας, αλλά εφαρµόζεται και ως εναλλακτική ποινή.
Πολύ συχνά, ακούµε εκκλήσεις για αποστολή βιβλίων στις φυλακές προκειµένου να δηµιουργηθεί βιβλιοθήκη, η οποία και αποτελεί σηµαντικό εργαλείο για την επανένταξη των κρατουµένων στην κοινωνία. Και συνήθως µεµφόµαστε το κράτος που δεν είναι σε θέση να εκπληρώσει τη σηµαντική του υποχρέωση να προσφέρει βιβλία στους έγκλειστους, µε αποτέλεσµα αυτή να επαφίεται στο φιλότιµο των πολιτών.
Υπάρχουν, όµως, και πολύ χειρότερα. Την περασµένη άνοιξη, ο συντηρητικός βρετανός υπουργός Δικαιοσύνης Κρις Γκρέιλινγκ απαγόρευσε την αποστολή δεµάτων σε όλους τους κρατούµενους των βρετανικών φυλακών. Τέρµα πλέον τα βιβλία και τα πάσης φύσεως έντυπα (τα οποία και αποτελούσαν µεγάλο µέρος των δεµάτων), καθώς και τα ρούχα κι η γραφική ύλη. Κατά τη γνώµη του υπουργού, εκτός από τους «προφανείς λόγους ασφαλείας και περιορισµού της διακίνησης ναρκωτικών» και την εξοικονόµηση του µεγάλου κόστους που συνεπάγεται η ύπαρξη προσωπικού για τον έλεγχο των δεµάτων, το ζητούµενο ήταν να εξαναγκαστούν «οι κρατούµενοι που επιθυµούν να αυξήσουν το επίπεδο των υλικών ανέσεων που απολαµβάνουν» να εργάζονται µέσα στη φυλακή, για να µπορούν να αγοράσουν αυτά τα είδη από το κατάστηµα της φυλακής, το µόνο εξουσιοδοτηµένο για την πώλησή τους.
Έτσι, υποτίθεται ότι µε τη σκληρή δουλειά θα «επανενταχθούν καλύτερα στην κοινωνία», ενώ και τα θύµατά τους «δεν θα έχουν πλέον την αίσθηση ότι έχουν εγκαταλειφθεί από µια δικαιοσύνη που δεν τιµωρεί αρκετά όλους όσους το αξίζουν». Επίσης, υιοθετώντας τη ρητορική της υπερσυντηρητικής Δεξιάς και της Ακροδεξιάς, έκανε λόγο για κατάργηση των «φυλακών τεσσάρων αστέρων».
Από εκείνη τη στιγµή και µέχρι σήµερα, οι αντιδράσεις σε αυτό το µέτρο δεν έπαψαν να διογκώνονται. Η ίδια η ηγεσία του σωφρονιστικού συστήµατος, αφού τόνισε ότι προηγουµένως όλα τα δέµατα ελέγχονταν εξονυχιστικά, ανακοίνωσε ότι µετά την εφαρµογή του µέτρου αυξήθηκε θεαµατικά ο αριθµός των αυτοκτονιών στις βρετανικές φυλακές.
Προφανώς, ορισµένοι επέλεξαν έναν µάλλον ανορθόδοξο –κι αµετάκλητο– τρόπο για να «βελτιώσουν το επίπεδο των υλικών ανέσεων που απολαµβάνουν»... Αµέσως µετά την ανακοίνωση του µέτρου, οµάδες γνωστών συγγραφέων (ανάµεσά τους ο Σάλµαν Ράσντι, ο Ίαν Μακ Γιούαν κι ο Τζούλιαν Μπαρνς) αντέδρασαν µε κείµενα διαµαρτυρίας και συλλογή υπογραφών για να επιτύχουν την ακύρωσή του.
Όµως, το ισχυρότερο πλήγµα το δέχθηκε µέσα στη Βουλή. Ο σκιώδης υπουργός των Εργατικών (ο βουλευτής της αξιωµατικής αντιπολίτευσης που έχει αναλάβει έναν τοµέα της κοινοβουλευτικής δράσης και θεωρείται ότι θα είναι ο επόµενος υπουργός σε περίπτωση νίκης του κόµµατός του) του έκανε τις εξής απλές ερωτήσεις: «Ποιο είναι το κόστος που συνεπάγεται για τη δηµόσια διοίκηση ο έλεγχος των δεµάτων;», «πόσα δέµατα περιείχαν απαγορευµένες ουσίες ή αντικείµενα;», «τι ποσοστό αντιπροσώπευαν αυτά τα δέµατα σε σχέση µε τον συνολικό αριθµό;». Τότε, ο υπουργός έδωσε την εξής απίστευτη απάντηση: Δεν έχει το παραµικρό στοιχείο για όλα όσα υποστήριξε, γιατί η πραγµατοποίηση µιας έρευνας που θα τεκµηρίωνε την άποψή του θα συνεπαγόταν µεγάλο κόστος για τον προϋπολογισµό. Απλούστατα, είναι πεπεισµένος ότι έχει δίκιο…
Διάβασµα και µείωση ποινής
Κι όµως, το διάβασµα είναι µια πολύτιµη δραστηριότητα για την κοινωνικοποίηση και την επανένταξη των κρατουµένων στην κοινωνία, παρά τις τεράστιες δυσκολίες που συναντούν οι κρατούµενοι που επιθυµούν να επιδοθούν σε αυτήν τη δραστηριότητα, και κυρίως τον υπερπληθυσµό των κρατουµένων µέσα στα κελιά, που εµποδίζει ένα άτοµο –συχνά ελάχιστα εξοικειωµένο µε την ανάγνωση– να συγκεντρωθεί σε ένα κείµενο. Μάλιστα, σύµφωνα µε τον «Nouvel Observateur», σε ορισµένες χώρες αντιµετωπίζεται ακόµα και ως σωφρονιστικό µέσο. Για παράδειγµα, στη Βραζιλία, προσφέρεται στους κρατούµενους η εξής δυνατότητα: να διαβάζουν ένα βιβλίο το µήνα, να συντάσσουν την περίληψή του και να το συζητούν µε έναν κοινωνικό λειτουργό, κερδίζοντας µείωση της ποινής τους κατά τέσσερις ηµέρες για κάθε διαβασµένο βιβλίο. Έτσι, ένας συνεπής φιλαναγνώστης κρατούµενος µπορεί να κερδίσει 48 ηµέρες (ενάµιση µήνα) το χρόνο! Αν και είναι πολύ νωρίς για να αξιολογηθούν πλήρως οι επιπτώσεις αυτού του µέτρου στη µείωση της υποτροπής και στη διευκόλυνση της κοινωνικής επανένταξης, οι σωφρονιστικές αρχές έχουν ήδη διαπιστώσει µια ξεκάθαρη µείωση της βίαιης συµπεριφοράς όσων συµµετέχουν στο πρόγραµµα, αλλά και µια γενικότερη βελτίωση του κλίµατος στα σωφρονιστικά ιδρύµατα που το εφαρµόζουν.
Στην Γαλλία, η πρόσφατη µεταρρύθµιση του ποινικού και σωφρονιστικού πλαισίου που προώθησε η υπουργός Δικαιοσύνης Κριστίν Τοµπιρά (η µοναδική υπουργός των σοσιαλιστών που έχει παρουσιάσει αξιόλογο έργο –και γι’αυτό έχει βρεθεί αντιµέτωπη µε σφοδρές αντιδράσεις–) καθιερώνει αυτή τη δυνατότητα και για τους γάλλους κρατούµενους. Αποµένουν, βέβαια, να ρυθµιστούν οι λεπτοµέρειες της εφαρµογής της. Όµως, αυτοί που πραγµατικά πρωτοτύπησαν είναι οι Αµερικανοί και οι Τούρκοι, όπου το διάβασµα έχει καθιερωθεί ως µια εναλλακτική ποινή που αντικαθιστά τη φυλάκιση.
Και οι δύο χώρες έχουν εξαιρετικά κακή φήµη σε αυτόν τον τοµέα. Οι Ηνωµένες Πολιτείες, η χώρα από την οποία ξεκίνησε αυτή η πρωτοβουλία το 1991, κατέχει το παγκόσµιο ρεκόρ κρατουµένων σε σχέση µε τον πληθυσµό (οι φυλακισµένοι έχουν προ πολλού ξεπεράσει τα δύο εκατοµµύρια).
Τζακ Λόντον και µείωση των υποτροπών
Όλα άρχισαν στο Φολ Ρίβερ, µια µικρή πόλη κοντά στη Βοστόνη, µε µια συζήτηση ανάµεσα σε δύο «σηµαντικές προσωπικότητες» της τοπικής κοινωνίας: το δικαστή και τον Ρόµπερτ Ουάξλερ, πανεπιστηµιακό, καθηγητή Λογοτεχνίας. Ο δικαστής παραπονιόταν για τη χρεοκοπία του σωφρονιστικού συστήµατος, που ξαναστέλνει µε απελπιστική συχνότητα στο εδώλιο του κατηγορούµενου τα άτοµα που είχε ξανακαταδικάσει στο παρελθόν. Τότε, ο Ουάξλερ τού πρότεινε να δοκιµάσουν µια –εκ πρώτης όψεως τρελή– εναλλακτική λύση που γυρόφερνε καιρό στο µυαλό του: να αντικατασταθεί η ποινή φυλάκισης από ένα πρόγραµµα ανάγνωσης βιβλίων και λογοτεχνικών συζητήσεων.
Η απογοήτευση του δικαστή ήταν τόσο µεγάλη, που δέχθηκε το στοίχηµα. Επιπλέον, η µεγάλη αυτονοµία σε τοπικό επίπεδο που εξασφαλίζει το αµερικανικό οµοσπονδιακό σύστηµα του έδινε αυτή τη δυνατότητα. Για να µη µπορεί κανείς να τους κατηγορήσει ότι διάλεξαν την εύκολη οδό, διάλεξαν σκληρούς παραβάτες του νόµου, όχι όµως και φονιάδες: καθένα από τα 8 «πειραµατόζωα» που επιλέχθηκαν είχε ποινικό µητρώο 10-20 σελίδων. Τους βάρυναν, δε, συνολικά 142 καταδίκες. Επρόκειτο για πολλαπλά υπότροπους, για άτοµα που είχαν περάσει το µεγαλύτερο µέρος της ζωής τους πίσω από τα κάγκελα της φυλακής, για «αδιόρθωτους», σύµφωνα µε τους υπεύθυνους του «σωφρονιστικού» συστήµατος.
Οι κρατούµενοι ήταν υποχρεωµένοι να συµµετέχουν σε κύκλους ανάγνωσης έξι βιβλίων µέσα σε δώδεκα εβδοµάδες και, στη συνέχεια, σε λογοτεχνικές συζητήσεις που ακολουθούσαν την ανάγνωση. Μάλιστα, ο Ουάξλερ είχε µια πραγµατικά µεγαλοφυή ιδέα: επέµεινε να πραγµατοποιούνται οι λο-γοτεχνικές συζητήσεις µε τους κρατούµενους µέσα στο πανεπιστήµιο. Κατόρθωσε, δε, να κάµψει τις εντονότατες αντιρρήσεις των συναδέλφων του, που έτρεµαν την παρουσία των κακοποιών.
Θεωρούσε ότι η επιτυχία του προγράµµατος θα προέλθει κατά κύριο λόγο από την αυτοπειθαρχία και τον αυτοσεβασµό που θα αποκτήσουν αυτά τα άτοµα, τα οποία στην πλειονότητά τους είχαν εγκαταλείψει πολύ νωρίς τα υποβαθµισµένα κι άθλια σχολεία της δηµόσιας εκπαίδευσης που το σύστηµα προορίζει για τα φτωχότερα στρώµατα της αµερικανικής κοινωνίας. Πόσω µάλλον που εδώ θα έχουν την ευκαιρία να συζητούν –µέσα στο πανεπιστήµιο, σε ένα περιβάλλον µε κοινωνικό κύρος– ένα «σοβαρό» θέµα, σαν ίσος προς ίσο µε µορφωµένα και «κοινωνικά καταξιωµένα» άτοµα, ακόµα και µε τον ίδιο το δικαστή που τους καταδίκασε.
Όσο περίεργο κι αν ακούγεται, το πρόγραµµα αποδείχθηκε επιτυχηµένο και συνεχίστηκε και µε άλλους κρατούµενους, παρά το γεγονός ότι µερικοί «λουφαδόροι» προτίµησαν να επιστρέψουν στη φυλακή. Μάλιστα, στο πρόγραµµα προθυµοποιήθηκαν να συµµετάσχουν κι εθελοντές δικηγόροι και φοιτητές. Στο λογοτεχνικό πρόγραµµα, κυρίαρχη θέση κατέχουν τα έργα του «σκληρού» Τζακ Λόντον και του Στάινµπεκ (κυρίως το «Άνθρωποι και ποντίκια» –λόγω του Λένι, του γίγαντα ήρωά του µε τη θηριώδη δύναµη και το αργό, απλοϊκό µυαλό). Συχνά, δε, η πρωτοτυπία της σκέψης των κρατουµένων και το βάθος της προσέγγισής τους στους ήρωες και στις ιδέες των βιβλίων δεν παύουν να εντυπωσιάζουν τον πανεπιστηµιακό Ουάξλερ.
Μετά από τόσα χρόνια, η παρουσία των φυλακόβιων µε τα τατουάζ θεωρείται πλέον σχεδόν φυσική στους διαδρόµους του πανεπιστήµιου. Επιπλέον, για τους καταδικασθέντες που συµµετείχαν σε αυτές τις οµάδες, τα ποσοστά υποτροπής έχουν µειωθεί κατά 250% σε σχέση µε το αντίστοιχο αντιπροσωπευτικό δείγµα κρατουµένων. Ταυτόχρονα, ακόµα και στους υπότροπους οι οποίοι δεν κατάφεραν να βρουν άλλον τρόπο «νόµιµου» βιοπορισµού, µειώθηκαν εντυπωσιακά τα κρούσµατα βίαιης συµπεριφοράς. Μάλιστα, το πρόγραµµα δηµιούργησε κι έναν πραγµατικό βιβλιοφάγο, έναν πρώην τοξικοµανή ο οποίος έχει δηµιουργήσει στην τρώγλη όπου ζει µια µεγάλη βιβλιοθήκη µε βιβλία που αγοράζει από τα παλιατζίδικα. Κι όπως δηλώνει υπερήφανα στο δικαστή όταν τον καλεί σπίτι του: «τα έχω διαβάσει όλα! Όλα!».
Επιπλέον, αυτή η εναλλακτική λύση προσφέρει κι ένα συντριπτικό επιχείρηµα που µπορεί να αντιταχθεί στις στεγνές ψυχές που επικαλούνται την «κατασπατάληση των χρηµάτων του τίµιου φορολογούµενου» για να απαιτήσουν όσο το δυνατόν σκληρότερες σωφρονιστικές µεθόδους και άθλιες συνθήκες ζωής στις φυλακές: αυτό το πρόγραµµα εναλλακτικής ποινής κοστίζει 4.300% φτηνότερα από τον εγκλεισµό σε φυλακή! Βέβαια, αυτό δεν εµποδίζει ορισµένες άλλες αµερικανικές φυλακές να καταργούν τις πενιχρές βιβλιοθήκες τους, επικαλούµενες την ανάγκη περικοπής δαπανών…
Βιβλία και λουλούδια
Ακόµα πιο εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι αυτή η πρωτοβουλία υιοθετήθηκε και από την Τουρκία, µια χώρα διαβόητη για το σωφρονιστικό της σύστηµα, που φέρνει αµέσως στο νου το «Εξπρές του Μεσονυχτίου», αλλά και τις άπειρες διώξεις εναντίον των συγγραφέων και των διανοουµένων. Από το 2006, η νοµοθεσία δίνει τη δυνατότητα στο δικαστή να επιβάλει την ποινή της… ανάγνωσης σε δηµόσια βιβλιοθήκη, µερικές φορές µάλιστα συνοδευόµενη από την πρόσθετη ποινή της παροχής κοινωφελούς εργασίας (καθαριότητα) σε αυτόν το χώρο. Στη συνέχεια, ο δικαστής «εξετάζει» τον καταδικασθέντα και ελέγχει τις γνώσεις του.
Αυτή η δυνατότητα προβλέπεται για πληµµελήµατα που τιµωρούνται µε ποινή φυλά-
κισης έως τρία έτη (κυρίως για εξύβριση, διατάραξη κοινής ησυχίας, ενδοοικογενειακή βία, τέλεση δεύτερου γάµου – που απαγορεύεται µεν από το νόµο, αλλά επιτρέπεται από τη µουσουλµανική παράδοση).
Το περίεργο είναι ότι πολλοί καταδικασθέντες, κυρίως από τα φτωχά κι αµόρφωτα στρώµατα της «βαθιάς Τουρκίας», αντί να χαίρονται που γλίτωσαν την εµπειρία των διαβόητων τουρκικών φυλακών, βιώνουν αυτήν την εναλλακτική ποινή ως ύψιστο εξευτελισµό της «αντρίκιας» προσωπικότητάς τους και µάλιστα φυγοδικούν.
Ο Αρπασλάν διηγείται: «Ζήτησα από το δικαστή να µε µεταχειριστεί όπως και τον υπόλοιπο κόσµο. Του είπα: “Αν µε καταδικάσετε να διαβάζω βιβλία, ο κόσµος θα µε κοροϊδεύει. Νιώθω σαν να απαιτούσατε να πλένω τα πιάτα στο σπίτι. Ενώ από τη φυλακή θα βγω µε το κεφάλι ψηλά…”. Έτσι, το’ σκασα στην Άγκυρα. Μετά από έξι µήνες, γύρισα να εκτίσω την ποινή µου. Στην αρχή, ένιωθα φριχτά, πραγµατικό βασανιστήριο. Αισθανόµουνα ότι όλη η πόλη µε κοροϊδεύει. Στη συνέχεια, κατάλαβα ότι δεν ήταν και τόσο φριχτό. Έµαθα πολλά πράγµατα και τώρα διαβάζω όποτε βρίσκω την ευκαιρία». Πάντως, στο Ντιγιαρµπακίρ, ένας δικαστής επέβαλε µια ακόµα πιο πρωτότυπη τιµωρία σε έναν άντρα που χτύπησε τη γυναίκα του: τον υποχρέωσε να της προσφέρει λουλούδια µια φορά την εβδοµάδα, επί πέντε µήνες…
Μαθήµατα γιόγκας
Ακόµα µεγαλύτερη πρωτοτυπία σε αυτό το επίπεδο έχει επιδείξει το οµόσπονδο κρατίδιο του Μάντια Πραντές στην Ινδία. Εκτός από την πειραµατική εφαρµογή της µείωσης της ποινής των κρατουµένων που συµµετέχουν σε οµάδες λογοτεχνικής ανάγνωσης ή φοιτούν µε επιτυχία στο σχολείο των φυλακών, τους προσφέρεται µια επιπλέον δυνατότητα: ήδη από το 2010, όταν ο κρατούµενος συµµετέχει στα τµήµατα γιόγκας που οργανώνονται στα σωφρονιστικά καταστήµατα αποσκοπώντας στην αύξηση του αυτοελέγχου, στον έλεγχο του θυµού και στην καταπολέµηση του άγχους, τότε η ποινή τους µειώνεται κατά 15 ηµέρες για κάθε τρίµηνο άσκησης στη γιόγκα, εάν βέβαια πληρούνται και ορισµένοι άλλοι όροι σχετικά µε τη δυνητική επικινδυνότητα του καταδικασθέντα.
Στη γαλλική φυλακή υψίστης ασφαλείας του Κλερβώ, η οποία φιλοξενεί ισοβίτες και σκληρούς βαρυποινίτες κακοποιούς, υλοποιείται τα τελευταία επτά χρόνια µια εξαιρετικά πρωτότυπη πρωτοβουλία: εργαστήρια δηµιουργικής γραφής, τα οποία δίνουν τη δυνατότητα στους κρατούµενους να εκφραστούν και να «αποδράσουν» µε τη βοήθεια της λογοτεχνίας που γράφουν. Το εγχείρηµα ήταν ιδέα της Αν Μαρί Σαλέ, της διευθύντριας του µικρού τοπικού µουσικού φεστιβάλ που οργανώνεται στο γειτονικό προς τη φυλακή αβαείο (µοναστήρι), η οποία –ήδη από το 2004– ζητούσε από όσους µουσικούς επιθυµούσαν να δώσουν εθελοντικά συναυλίες κλασικής µουσικής στη γειτονική φυλακή.
Όπως συνοψίζει ένας βαρυποινίτης, «δεν είµαι ελεύθερος, ωστόσο τώρα µπορώ να µιλήσω». Μάλιστα, µερικά από τα έργα των κρατουµένων (ποιήµατα κατά κύριο λόγο, αλλά και διηγήµατα, µονόλογοι, ακόµα και λίβελοι ή µαχητικά κείµενα-διακηρύξεις) παρουσιάζουν ενδιαφέρον και από λογοτεχνική άποψη. Γιατί, αν µη τι άλλο, έχουν πλήθος ξεχωριστά, τροµερά και –συνεπώς– ενδιαφέροντα βιώµατα… Έχει, δε, ήδη βρεθεί ένας εκδοτικός οίκος ο οποίος θα εκδώσει µια ανθολογία των έργων τους. Επιπλέον, ένας από τους συνθέτες που συνεργάζεται µε το φεστιβάλ ενδιαφέρθηκε για την ποίησή τους και µελοποιεί ορισµένα από τα δυνατότερα έργα τους, τα οποία παίζονται σε µια ειδική συναυλία του φεστιβάλ.
Σε µια άλλη γαλλική φυλακή, στο Ρεώ, οργανώθηκε –σε συνεργασία µε το πανεπιστήµιο Παρί Ντιντερό και έναν εξαιρετικά δηµοφιλή συγγραφέα– µια λέσχη ανάγνωσης, η οποία κάθε χρόνο… απονέµει λογοτεχνικό βραβείο της φυλακής!
ΑΡΘΡΑ ΤΕΥΧΟΥΣ
- Out & About
- Περιεχόμενα τεύχους #20
- Αδιακρίτως ωφέλιµο
- Έκδοση (και) αναλογική
- Η «σχεδία» του χιούµορ
- «Να κοιταζόµαστε στα µάτια»
- Όταν η Wikileaks συνάντησε τη Google*
- Μια σκληρή ιστορία που δεν έµεινε ανείπωτη
- «Δεν είναι ακτιβισµός, είναι εσωτερική ανάγκη»
- Aυτοσχέδια. Tου Μιχάλη Κουντούρη
- Λόγια της πλώρης του Χρήστου Αλεφάντη
- Εστιάζω του Κωστή Μπακόπουλου
- Επικοινωνία. Οι αναγνώστες µας
- Γελοιογραφία του Βαγγέλη Χερουβείµ
- Γελοιογραφία του Τάσου Αναστασίου
- Συναντήσεις
- Επείγοντα περιστατικά
- Γελοιογραφία του Πέτρου Ζερβού
- Αβαδίζω των Solοup & Νίκου Πλατή
- Αστικοί µύθοι
- Φθηνός σκούφος
- Πατριδογευσία
- Street News
- Το δικαίωµα στη φυσική ανάγκη
- Το διάβασµα ως «τιµωρία»
Newsletter