Shedia

EN GR

13/07/2022

Η αδιανόητη τύχη της ύπαρξης

 
Ένας αστροφυσικός μάς ταξιδεύει στη μαγεία του σύμπαντος, εξηγεί τι είναι αυτό που μας κάνει ξεχωριστούς στην απεραντοσύνη του και ποιες είναι οι εσφαλμένες αντιλήψεις που έχουμε για αυτό, ενώ στέκεται στην ανάγκη διάχυσης των επιστημονικών ανακαλύψεων στην κοινωνία.
 
Συνέντευξη του Παύλου Καστανά στη Φωτεινή Κοκκινάκη.
 
Μπορεί η γνώση του διαστήματος να είναι προσιτή σε όλους τους ανθρώπους; Ο αστροφυσικός και καθηγητής Παύλος Καστανάς έχει αφοσιωθεί σε αυτό ακριβώς. Χάρη στο κανάλι του στο YouTube (aka Astronio), απολαμβάνουμε σπουδαία ταξίδια στον κόσμο της αστροφυσικής. Το κανάλι, που δημιουργήθηκε το Μάιο του 2017, έχει ήδη εκατοντάδες χιλιάδες ακόλουθους και η προσωπική δουλειά και το μεράκι αυτού του ανθρώπου μάς φέρνουν πιο κοντά σε έναν συγκλονιστικό κόσμο γνώσεων και ανακαλύψεων. 
 
ΦΚ: Είσαι ένας άνθρωπος που μιλάει για την αστρονομία και τις θετικές επιστήμες με έναν τρόπο απλό και προσιτό σε όλους. Πώς πήρες την απόφαση να το ξεκινήσεις όλο αυτό; 
 
ΠΚ: Οι σπουδές μου είναι στην αστροφυσική. Το πρώτο μου πτυχίο είναι φυσικής και το δεύτερο αστροφυσικής. Είναι κάτι που αγαπούσα από παιδί. Όμως, η δουλειά μου, σε αυτή τη φάση της ζωής μου, είναι η διδασκαλία της φυσικής και των μαθηματικών. Μου έλειπε το να μιλάω για αυτό που πραγματικά αγαπώ, δηλαδή το διάστημα και την αστρονομία. Και έτσι, έλαβα την απόφαση να ανοίξω ένα κανάλι στο YouTube, να μοιραστώ αυτή την αγάπη μου με το ελληνικό κοινό. Δεν περίμενα, βέβαια, ότι θα είχε αυτή την ανταπόκριση. 
 
ΦΚ: Το κανάλι σου ξεκίνησε το 2017 και μέσα σε αυτά τα χρόνια μετράει πάνω από 200.000 ακόλουθους. 
 
ΠΚ: Για μένα, δεν είναι αίνιγμα το γιατί είναι γοητευτική η αστροφυσική. Θεωρώ ότι είναι από τα πιο όμορφα πράγματα με τα οποία μπορεί να ασχοληθεί κάποιος. Όταν την ανακάλυψα, ως παιδί, αναρωτήθηκα γιατί δεν γίνονται όλοι αστροφυσικοί, γιατί δεν ασχολούνται όλοι με το διάστημα. Πραγματικά, όταν συνειδητοποιείς πόσο μικροσκοπική είναι η Γη μπροστά στο αχανές σύμπαν, λες: «Ας ασχοληθούμε με το σύνολο του κόσμου που βρίσκεται γύρω μας». Δεν περίμενα να δει ο κόσμος το κανάλι, όχι επειδή δεν είναι ενδιαφέρον το αντικείμενο αλλά επειδή έχουμε συνηθίσει να το αντιμετωπίζουμε σαν να μην είναι ενδιαφέρον. Γενικά, ό,τι έχει να κάνει με τις θετικές επιστήμες, πολλές φορές, το βλέπουμε με «στεγνό» τρόπο, που ίσως μας τον έχει καλλιεργήσει και το εκπαιδευτικό σύστημα. Όμως, μέσα από την αστροφυσική, βιώνουμε τη χαρά της ανακάλυψης, την οποία έχουμε αφήσει στα παιδικά μας χρόνια, αυτή την αίσθηση «τι μαγικά πράγματα συμβαίνουν γύρω μου». 
 
ΦΚ: Αντιλαμβανόμαστε και το ανθρώπινο μέγεθος σε σχέση με το σύμπαν μέσα από την αστροφυσική.
 
ΠΚ: Ο άνθρωπος είναι μια αμελητέα ποσότητα, αν το σκεφτείς καλά. Ολόκληρη η Γη είναι μια αμελητέα ποσότητα, η οποία και να μην υπήρχε στο σύμπαν δεν θα άλλαζε απολύτως τίποτα. Υπάρχουν τρισεκατομμύρια γαλαξίες, με δισεκατομμύρια άστρα καθένας τους. Αυτή, όμως, είναι η μαγεία του ανθρώπινου νου: Από τη μία πλευρά, είμαστε πάρα πολύ μικρά όντα μπροστά στο μεγάλο σύνολο, από την άλλη, όμως, έχουμε ένα νου που μπορεί να τα καταλαβαίνει όλα αυτά, να τα ερμηνεύει και να τα εξερευνά. Και αυτό είναι που μας κάνει ξεχωριστούς. Λέω συχνά ότι όσο περισσότερο συνειδητοποιούμε πόσο μικροί είμαστε τόσο μεγαλύτεροι γινόμαστε διανοητικά. Γιατί νομίζω ότι είναι προτιμότερο να γνωρίζεις τα πράγματα όπως είναι παρά να ζεις ένα ευχάριστο ψέμα και να λες «ξέρεις ποιος είμαι εγώ;» Είναι πιο έντιμο και σοφό να αναγνωρίζουμε μέχρι που φτάνουν οι δυνατότητές μας και μόνο έτσι θα μπορέσουμε να εξελιχθούμε. 
 
ΦΚ: Υπάρχει, όμως, και η ανθρώπινη άμυνα απέναντι σε αυτό, ένας μηχανισμός που προσπαθεί να αρνηθεί τα μεγέθη από ανάγκη να νιώσουμε σημαντικοί. 
 
ΠΚ: Το θέμα είναι να μη στρουθοκαμηλίζουμε, να μη χώνουμε το κεφάλι μας στην άμμο, λέγοντας «η δική μου ζωή είναι το πιο σημαντικό που υπάρχει μέσα στο σύμπαν». Βέβαια, δεν πρέπει να είμαστε πεσιμιστές, γιατί υπάρχει ένας τρόπος να αντιληφθείς τη ζωή σου ως κάτι πολύ ξεχωριστό μέσα στο σύμπαν: Να συνειδητοποιήσεις πόσο απίθανο ήταν να υπάρξεις σε αυτόν τον πλανήτη και να βιώσεις αυτό το σύμπαν. Είναι αδιανόητη τύχη. Αν δεις όλα τα διαδοχικά γεγονότα που έπρεπε να συμβούν προκειμένου να είμαστε εμείς εδώ και να κουβεντιάζουμε, πραγματικά, σε πιάνει δέος. Είμαστε οι τυχεροί, γιατί έτυχε να βρεθούν τα γονίδιά μας, να ακολουθηθεί αυτή η μακρά πορεία της εξέλιξης των ειδών και, πιο πριν, να γεννηθεί ο ήλιος μας, το ηλιακό μας σύστημα. Όλα αυτά είναι τυχαία γεγονότα, που διέπονται, βέβαια, από φυσικούς νόμους, τα οποία συνέβαλαν σε αυτήν τη μοναδική ύπαρξή μας. Αφού είχαμε αυτή την αδιανόητη τύχη να υπάρξουμε, δεν πρέπει να κάνουμε το στοιχειώδες; Να ανοίξουμε τα μάτια μας και να πούμε: «Ωραία, υπάρχω. Πού είμαι;». Είναι σαν να πηγαίνεις εκδρομή σε μία χώρα με απίστευτα αξιοθέατα και να μένεις μέσα στο δωμάτιο του ξενοδοχείου για όλες τις μέρες. Έζησες πραγματικά αυτή τη χώρα; Έζησες το σύμπαν; Βίωσες την ύπαρξή σου, αν μείνεις περιορισμένος σε αυτό το μοντέλο του κόσμου που περιστρέφεται μόνο γύρω από τον εαυτό σου; Η απάντηση είναι όχι. 
 
 
Φωτογραφία: CFT Astrophysics
 
ΧΡΟΝΙΚΗ ΣΥΓΧΥΣΗ
 
ΦΚ: Ποια είναι τα πιο συνηθισμένα λάθη που κάνουμε σε σχέση με το σύμπαν;
 
ΠΚ: Ένα από τα πιο μεγάλα σφάλματα είναι η λανθασμένη αίσθηση της κλίμακας και των μεγεθών που σχετίζονται με το διάστημα. Γίνεται πολύ συχνά σύγχυση ανάμεσα στο τι σημαίνει ηλιακό σύστημα και τι σημαίνει γαλαξίας. Αυτό δεν είναι μικρό λάθος. Το ηλιακό μας σύστημα είναι ο ήλιος και οι πλανήτες μας. Ένας γαλαξίας περιέχει 200 δισεκατομμύρια τέτοια και είναι αδιανόητα μεγάλος. Έχουμε, επίσης, πολύ μεγάλη δυσκολία στην κατανόηση των χρονικών κλιμάκων. Τα περισσότερα ζώα που υπάρχουν αυτή τη στιγμή στον πλανήτη, σύνθετες μορφές ζωής δηλαδή, έχουν προκύψει εδώ και μερικές εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια. Κάτι το οποίο είναι ένα πολύ μικρό ποσοστό της συνολικής ηλικίας της Γης. Η Γη υπάρχει 4,5 δισεκατομμύρια χρόνια. Αυτό δεν είναι εύκολο να το αντιληφθούμε. Συχνά, σε συζητήσεις, βλέπω αυτήν την εσφαλμένη αντίληψη ότι όλα είναι πολύ πιο πρόσφατα, ενώ ο άνθρωπος είναι κάτι πολύ πρόσφατο στην πραγματικότητα. Είναι, βέβαια, λογικό να υπάρχουν αυτές οι δυσκολίες κατανόησης των χρονικών και των χωρικών κλιμάκων, γιατί πραγματικά είναι αδιανόητα μεγάλες σε σχέση με οτιδήποτε άλλο συναντάμε στην καθημερινότητά μας.
 
ΦΚ: Ποιες είναι οι πιο σημαντικές εξελίξεις στον τομέα της αστροφυσικής, είτε στο πρόσφατο παρελθόν είτε αυτές που περιμένουμε στο άμεσο μέλλον; 
 
ΠΚ: Χωρίς καμιά αμφιβολία, η μεγαλύτερη αστρονομική εξέλιξη ήταν η εκτόξευση του μεγαλύτερου διαστημικού τηλεσκοπίου που έχει εκτοξευθεί ποτέ. Είναι ένα τηλεσκόπιο το οποίο θα πολλαπλασιάσει τη γνώση μας για το σύμπαν. Θα μας δείξει το πώς γεννιούνται τα πλανητικά συστήματα, πώς γεννήθηκαν οι πρώτοι γαλαξίες, που είναι ακόμα ανοιχτά προβλήματα στην αστροφυσική και ενδέχεται ακόμα και να βρει ίχνη ζωής σε άλλους πλανήτες. Είναι το τηλεσκόπιο Τζέιμς Γουέμπ (James Webb). Παράλληλα, θα ξεχωρίσω την ανακάλυψη εξωπλανητών, ο οποίος είναι ένας τομέας που με ενθουσιάζει. Την ανακάλυψη, δηλαδή, πλανητών γύρω από άλλα άστρα. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του ‘90 που ήμουν παιδί, δεν ξέραμε για κανέναν πλανήτη γύρω από τα άλλα άστρα. Τα βλέπαμε στον ουρανό και υποθέταμε ότι και αυτά είναι ήλιοι που πρέπει να έχουν γύρω τους πλανήτες. Σήμερα, γνωρίζουμε περίπου 4.800 πλανήτες γύρω από άλλα άστρα. Δηλαδή γνωρίζαμε οκτώ πλανήτες και τώρα γνωρίζουμε αυτούς τους οκτώ συν άλλους 4.800. Και αυτός ο τομέας είναι πάρα πολύ εντυπωσιακός, γιατί αναζητούμε μια απάντηση σε ένα πολύ βασικό ερώτημα: Πόσο εύκολα δημιουργούνται οι πλανήτες σαν τη Γη που μπορούν να υποστηρίξουν ζωή; Πλησιάζουμε τη στιγμή που θα πάρουμε αυτή την απάντηση. Το άλλο που μπορώ να ξεχωρίσω είναι η ανακάλυψη των βαρυτικών κυμάτων. Πρέπει να φανταστούμε το σύμπαν σαν ένα σεντόνι μέσα στο οποίο κινούνται αντικείμενα και έτσι όπως κινούνται αυτό το σεντόνι αναδιπλώνεται και δημιουργούνται κυματισμοί που ταξιδεύουν. Αυτή ήταν μια θεωρητική πρόβλεψη από τη θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν από το 1915 και ανιχνεύσαμε για πρώτη φορά αυτά τα βαρυτικά κύματα το 2015, 100 χρόνια μετά. Είναι σημαντικό, διότι, μέχρι σήμερα, οτιδήποτε γνωρίζαμε για το διάστημα το ξέραμε μελετώντας το φως. Πλέον, μπορούμε να καταλάβουμε τι συμβαίνει, ειδικά τα πιο «τρομακτικά» γεγονότα που συμβαίνουν στο σύμπαν (και) μέσα από τα βαρυτικά κύματα. Όπως, για παράδειγμα, συγκρούσεις μαύρων τρυπών μεταξύ τους. Είναι ένα τεράστιο νέο παράθυρο προκειμένου να μπορούμε να ανακαλύπτουμε νέα φαινόμενα μέσα στο σύμπαν. Ενδεχομένως να μπορούμε να φτάσουμε και στις αρχές του σύμπαντος με αυτά τα δεδομένα. 
 
Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΟΥ ΣΥΜΠΑΝΤΟΣ
 
ΦΚ: Υπάρχει, τελικά, ζωή σε άλλους πλανήτες; 
 
ΠΚ: Ακόμα και η μικροβιακή ζωή στον πλανήτη μας έχει παρόμοια γλώσσα προγραμματισμού με τη γλώσσα προγραμματισμού του δικού μας γενετικού υλικού. Μπορεί στο μυαλό του κόσμου το βακτήριο να είναι κάτι πάρα πολύ διαφορετικό από τον άνθρωπο, αλλά στην ουσία έχουν την ίδια γλώσσα προγραμματισμού. Επομένως, η ανακάλυψη έστω και βακτηριακής μορφής ζωής σε άλλον πλανήτη θα ήταν κάτι το συγκλονιστικό και για την αστροφυσική και για τη βιολογία. Διότι, για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας, θα είχαμε άλλη μία γλώσσα προγραμματισμού της ζωής να μελετήσουμε. Θα βλέπαμε τον τρόπο δηλαδή με τον οποίο μπορεί να εξελιχθεί η ζωή σε έναν άλλο πλανήτη. Για αυτό έχει εκφράσει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον η ΝΑΣΑ για το αν υπήρξε ζωή στον Άρη. Ακριβώς γιατί μια τέτοια ανακάλυψη δεν αφορά μόνο τον τομέα της αστροφυσικής αλλά και άλλες επιστήμες. Αυτό είναι ένα τεράστιο ερώτημα και είναι πολύ σημαντικό. Τώρα αν με ρωτάς αν πιστεύω ότι υπάρχουν μορφές ζωής, τέτοιες απλές μορφές ζωής είναι κοινές στο σύμπαν. Πρέπει να είναι συνηθισμένες. Γιατί έχουμε δει ότι τα υλικά και οι συνθήκες που είναι αναγκαίες για να υπάρξουν αυτές οι μορφές ζωής υπάρχουν παντού στο σύμπαν. Δεν έχει, δηλαδή, η δικιά μας γειτονιά κάτι φοβερά σπάνιο. Υπήρξαν κάποιες ιδιαίτερες συνθήκες, ναι, αλλά όχι τόσο σπάνιες ώστε να μην έχουν εμφανιστεί ξανά μέσα στο γαλαξία. Εξάλλου ο γαλαξίας, όπως είπα, έχει 200 δισεκατομμύρια ηλιακά συστήματα. Τόσες, δηλαδή, ευκαιρίες να αναδειχθεί ζωή. Στατιστικά, θα ήταν μεγάλο παράδοξο το να έχει εμφανιστεί ζωή μόνο στη Γη. 
 
ΦΚ: Πόσο σημαντική είναι, τελικά, η επικοινωνία της επιστήμης; 
 
ΠΚ: Στη σημερινή εποχή, πολλές φορές είναι εξίσου σημαντική με την ίδια την επιστήμη. Μπορεί η επιστήμη να κάνει μια σημαντική ανακάλυψη, αλλά το θέμα είναι πώς θα φέρεις αυτήν την ανακάλυψη στην κοινωνία. Πρέπει κάποιος να μπορέσει να τη φέρει με τρόπο κατανοητό και πειστικό. Διαφορετικά διατρέχουμε έναν βασικό κίνδυνο: Να ζούμε σε μια κοινωνία που θα είναι διαχωρισμένη σε ανθρώπους δύο ταχυτήτων, σε ό,τι αφορά τη γνώση. Στους επιστήμονες, που θα ανακαλύπτουν νέα πράγματα και θα ζουν στον πραγματικό κόσμο και στο μεγάλο μέρος της κοινωνίας, που θα ζει ανάμεσα σε θεωρίες συνωμοσίας και σε πράγματα που έχει φανταστεί.