Ο σεβασμός της κυριολεξίας
Οι συνάνθρωποί μας με αναπηρίες δεν είναι άτομα με «ειδικές δεξιότητες». Το ζητούμενο είναι να μην παίζουμε κρυφτό με τις λέξεις, αλλά να επιδεικνύουμε σεβασμό και αποδοχή.
κείμενο: Δανάη Αλεξάκη
«Όλα είναι μέσα στη λέξη... Μια ολόκληρη ιδέα αλλάζει επειδή μια λέξη μετακινήθηκε από θέση σε θέση ή επειδή μια άλλη κάθισε σαν μικρή βασίλισσα μέσα σε μια πρόταση που δεν την περίμενε και την υπάκουσε», αναφέρει ο Πάμπλο Νερούδα στο ποίημα «Η λέξη» («La palabra»).
Οι λέξεις έχουν δύναμη, καθώς «τα όρια του λόγου μας είναι τα όρια του κόσμου μας». Οι λέξεις φτιάχνουν τον κόσμο, τον φέρνουν ανάποδα, τον εξελίσσουν. Όμως, ο «κομφορισμός» της πολιτικής ορθότητας που έχει «εγκατασταθεί» τα τελευταία χρόνια στην καθημερινή μας συμπεριφορά έχει σημαντικές επιπτώσεις στις λέξεις. Σταματά την εξέλιξη και ενδυναμώνει τα στερεότυπα.
Από μόνος του ο όρος «πολιτική ορθότητα» είναι λαθεμένος και κουβαλάει πάνω του μια υποκρισία, αφού, επί της ουσίας, προσπαθεί να «ξορκίσει» καθετί «άβολο» στη συνείδηση του «τέλειου κόσμου», βάζοντας στις λέξεις μια «αστερόσκονη» μονάχα για να τις ομορφύνει στο άκουσμα.
Μέσα από την πολιτική ορθότητα στο λόγο καταλήγουν να διατηρούνται αλώβητα τα στοιχεία του ρατσισμού, της ξενοφοβίας, της ομοφοβίας, της αδικίας, της περιθωριοποίησης, του αποκλεισμού. Ουσιαστικά, παίζουμε κρυφτό με την πραγματικότητα.
Φωτογραφία:Thinkstock
ΑΦΟΒΗ ΕΠΙΓΝΩΣΗ
Στην κοινότητα των αναπήρων, οι νεότερες γενιές επιδιώκουν να ξεσκεπάσουν το πέπλο με αυτήν την αστερόσκονη. Δεν φοβούνται ούτε τις λέξεις ούτε την αλήθεια. Αντίθετα έχουν επίγνωση της πραγματικότητας, έχουν αποδεχθεί την όποια δυσλειτουργία τους και διεκδικούν την ευτυχία, όπως όλοι μας. Για όλο και μεγαλύτερη μερίδα αναπήρων, η λέξη «ανάπηρος» δεν έχει αρνητικό χρώμα. Αποτελεί απλώς έναν ρεαλιστικό χαρακτηρισμό.
«Στα 21 είχα ένα τροχαίο και απέκτησα κινητική αναπηρία. Τότε, το “ανάπηρος” μού φαινόταν βρισιά. Εάν εσύ θέλεις να το χρησιμοποιείς σαν βρισιά, τότε θα είναι βρισιά. Αυτό που πρέπει να καταλάβουμε είναι ότι τα τελευταία χρόνια οι άνθρωποι που έχουν αναπηρία έχουν επιλέξει να αυτοπροσδιορίζονται ως ανάπηροι», αναφέρει στη «σχεδία» ο Παναγιώτης Πιτσίνιαγκας, σύμβουλος προσβασιμότητας και συμπερίληψης στον οργανισμό «Με άλλα Μάτια», ενώ προσθέτει πως «πριν το τροχαίο πολλά πράγματα τα αντιλαμβανόμουν τελείως λάθος, γιατί ήμουν άσχετος. Μέχρι τότε, πίστευα τα στερεότυπα που μου είχε μάθει η κοινωνία. Η εικόνα του ανάπηρου σε αμαξίδιο στα φανάρια μού προκαλούσε το συνειρμό ότι ο ανάπηρος είναι ανίκανος να πάει σχολείο, να δουλέψει και ο μόνος τρόπος για να επιβιώσει ήταν η επαιτεία. Στο δικό μου μυαλό, η έννοια της αναπηρίας ήταν συνώνυμο με την ανικανότητα. Όταν μου μου συμβαίνει το τροχαίο, ξαφνικά αυτός ο άχρηστος που ζητιανεύει στα φανάρια είμαι εγώ. Μου πήρε καιρό να καταλάβω ότι δεν είναι έτσι τα πράγματα και πως ένας ανάπηρος μπορεί να έχει μια ζωή όπως όλοι, να έχει φίλους, σχέση, καριέρα, αρκεί να υπάρχουν σωστές συνθήκες διαβίωσης, όπως υποδομές στους δρόμους και τα κτίρια, καταρτισμένοι εκπαιδευτικοί, αποδοχή και συμπερίληψη στον εργασιακό στίβο».
Ένας τρόπος που δημιουργούνται και διαιωνίζονται τα στερεότυπα είναι η γλώσσα, «γιατί ο τρόπος που μιλάμε έχει να κάνει με τον τρόπο που σκεφτόμαστε και ο τρόπος που σκεφτόμαστε έχει να κάνει με τον τρόπο που μιλάμε», τονίζει ο Παναγιώτης και εξηγεί: «Όταν εγώ απέκτησα αναπηρία ήταν ευρέως διαδεδομένος ό όρος “άτομα με ειδικές ανάγκες”. Είναι ένας όρος που πλέον δεν θεωρείται δόκιμος, γιατί πρέπει να καταλάβουμε ότι όλοι μας έχουμε κοινές ανάγκες: διατροφή, στέγαση, ανθρώπους να μας αγαπάνε, να τους αγαπάμε.
ΜΕΤΑΘΕΣΗ ΤΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ
Ένας άνθρωπος με αναπηρία έχει ακριβώς τις ίδιες ανάγκες με κάποιον μη ανάπηρο, απλά φτάνει σε αυτές με διαφορετικό τρόπο. Για παράδειγμα, εγώ και εσύ χρειαζόμαστε ένα σπίτι. Στη δική μου περίπτωση χρειάζεται να μην υπάρχουν σκαλοπάτια. Η ανάγκη είναι η ίδια: το σπίτι. Δεν είναι η έλλειψη σκαλοπατιών. Το πρόβλημα είναι πως, όταν μιλάμε για ειδικές ανάγκες, ξαφνικά η ευθύνη μετατίθεται στο άτομο που έχει την αναπηρία. Πιστεύουμε ότι, όταν αυτές δεν ικανοποιούνται, φταίει εκείνος, ενώ, στην πραγματικότητα, φταίει η κοινωνία. Κοινωνία είναι οι δρόμοι, τα κτίρια, οι άνθρωποι. Πρέπει να ξεχωρίσουμε: βλάβη είναι αυτό που έχει το σώμα μου. Αυτό δεν αλλάζει. Αναπηρία είναι αυτό που προκύπτει σε σχέση με το περιβάλλον με το οποίο βρίσκομαι».
Το «ντουέτο» των Cool Crips, ο Γρηγόρης Χρυσικός και ο Σπύρος Νταντανίδης, είναι δημιουργοί ενός λογαριασμού στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης που φέρει την ονομασία «Η αναπηρία είναι cool», μέσω του οποίου επιδιώκουν να καταστήσουν την αναπηρία ένα «mainstream» θέμα. Οι Cool Crips, με έναν τρόπο χιουμοριστικό, ενημερωτικό και ουσιαστικό, καταρρίπτουν στερεότυπα και αναδεικνύουν την ουσία.
Ο Σπύρος Νταντανίδης υπογραμμίζει στη «σχεδία» ότι «τον πρώτο λόγο για το πώς αναφερόμαστε στην αναπηρία πρέπει να τον έχουμε τα ίδια τα ανάπηρα άτομα. Οι υπόλοιποι να έρχονται μετά. Δηλώνουμε ανάπηροι άνθρωποι, λαμβάνοντας υπόψιν ότι η αναπηρία συνιστά αποκλεισμό. Ο αποκλεισμός έρχεται από το περιβάλλον, αρχιτεκτονικά και κοινωνικά εμπόδια, κι επιβάλλεται σε εμάς από την πολιτεία. Δεν συναντούμε την αναπηρία στο σώμα, δεν ευθύνονται τα σώματά μας που δεν βγαίνουμε έξω, ευθύνονται τα σκαλιά που μας εμποδίζουν. Άρα, δεν έχουμε αναπηρία. Είμαστε ανάπηροι. Και το δηλώνουμε, γιατί θέλουμε να τονίζουμε ότι αυτό προκαλείται από επιλογές που μας έθεσαν στο περιθώριο. Επιλογές που οφείλουν να αλλάξουν».
Σημαντικός φορέας αλλαγής σε σχέση με τα στερεότυπα που ακολουθούν τις αναπηρίες είναι τα μέσα ενημέρωσης. «Εάν ανοίγεις την τηλεόραση ή το ραδιόφωνο και ακούς τους δημοσιογράφους να αποκαλούν κάποιον ανάπηρο και όχι με ειδικές ανάγκες ή δεξιότητες, τότε σιγά σιγά η λέξη θα μπει πιο σωστά στο καθημερινό μας λεξιλόγιο,» σημειώνει ο Παναγιώτης Πιτσίνιαγκας. Εξίσου ουσιαστικός φορέας αλλαγής νοοτροπίας είναι η εκπαίδευση. Τα μικρά παιδιά στα σχολεία πρέπει να μάθουν να μιλούν ανοιχτά για την αναπηρία. Να μην την «κρύβουν» μέσα στις λέξεις. Να μη τη φοβούνται.
«Σπάσε τα εμπόδια», είναι το σύνθημα των Cool Crips, δημιουργών του λογαριασμού
στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης «Η αναπηρία είναι cool».
ΟΙ «ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ» ΤΟΥ ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΥ
Η Μάγια είναι 13,5 ετών και έχει διαγνωστεί με σύνδρομο Άσπεργκερ. Στην ερώτηση της «σχεδίας» εάν την ενοχλεί η λέξη «αυτιστικός», απάντησε πολύ φυσικά και αυθόρμητα ότι «από τη στιγμή που έχω αυτισμό, δεν καταλαβαίνω τι το προσβλητικό έχει η λέξη αυτιστικός, εάν ο άλλος δεν τη χρησιμοποιεί υβριστικά. Αυτό είμαι. Αυτή είναι η αλήθεια, είμαι αυτιστική. Δεν μου αρέσει το “ειδικές δεξιότητες”. Αμέσως σε διαχωρίζει, άσε που δεν έχω καμία ειδική δεξιότητα. Κι όμως, όταν στο σχολείο κοιτάξω κάποιον, αμέσως με ρωτάνε εάν είμαι θυμωμένη. Όχι δεν είμαι θυμωμένη, απλά έτσι κοιτάω. Αυτό είναι το ύφος μου. Δεν είναι μια ειδική δεξιότητα. Η επικοινωνία με τα “τυπικά” παιδιά είναι δύσκολη. Νιώθω ότι δεν γνωρίζω όλο το αλφάβητο της “ξένης” για μένα γλώσσας των τυπικών και αυτό με διαχωρίζει ακόμα περισσότερο από αυτούς, όχι η λέξη αυτισμός. Εάν υπήρχε ένα σχολείο με καταρτισμένους εκπαιδευτικούς, τότε και για μένα θα ήταν πιο εύκολη η διαχείριση της καθημερινότητάς μου με τον αυτισμό».
Από την πλευρά της, η μητέρα της Μάγιας, η Ξανθή, εκφράζει μια διαφορετική προσέγγιση. «Προσωπικά διαφωνώ τόσο με τον στερεοτυπικό όρο “αυτιστικός” όσο και με τον κατά συνθήκη ευαίσθητο “διαφορετικός”. Η ανθρώπινη κατάσταση πρέπει να προηγείται. Για μένα, οι όροι “παιδί με αυτισμό” ή “ενήλικας με αυτισμό” αποτυπώνουν με σαφήνεια και χωρίς υποκριτική συμπόνια την πραγματικότητα. Ο τρόπος λειτουργίας που εγκεφάλου της κόρης μου δεν είναι πάθηση ή διαταραχή, που θα πρέπει να θεραπευτεί, για να γίνει αποδεκτή ως ισάξιο μέλος της κοινωνίας. Ο μύθος για τις σπάνιες ικανότητες των “Aspies” – που κάποιοι/ες μπορεί να τις έχουν και κάποιοι άλλοι όχι– είναι το νέο υποκριτικό εφεύρημα των τυπικών για περιγράψουν την ατυπικότητα. Δεν χρειάζεται κάποιος/α να είναι ο Έλον Μασκ ή ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ προκειμένου να κατοχυρώσει το δικαίωμα του/της να υπάρχει, χωρίς να βιώνει καταπίεση, προσβολή και αποξένωση».
Η ΚΥΡΙΟΛΕΞΙΑ ΤΟΥ ΣΕΒΑΣΜΟΥ
Μιλώντας στη «σχεδία» η ψυχολόγος-οικογενειακή σύμβουλος Γεωργία-Χριστίνα Κανελλοπούλου σημειώνει πως «Είναι αλήθεια ότι ένα μεγάλο ποσοστό ανθρώπων αισθάνεται προβληματισμένο και αμήχανο στο πως θα αναφερθεί ή θα μιλήσει σε άτομα με αναπηρίες. “Ποιες λέξεις είναι οι κατάλληλες να αναφερθώ σε αυτόν” ή “πώς δεν θα τον κάνω να αισθανθεί άσχημα;” είναι κάποιες από τις ερωτήσεις που δεχόμαστε. Φαίνεται όλο και περισσότερο πως την απάντηση τη δίνουν πλέον τα ίδια τα άτομα που βρίσκονται στην κατάσταση αναπηρίας. Ρεαλισμός και κυριολεξία, αυτό φαίνεται να επιθυμούν. Ανάπηρος ή άτομο με αναπηρία είναι η κυριολεκτική λέξη και όχι άνθρωποι με υπερδυνάμεις, υπερήρωες ή ειδικές ικανότητες, κάτι που μπορεί να νευριάσει ή να μην το νιώσουν ενσυναισθητικό. “Δεν έχουμε ειδικές δυνάμεις, αλλά κάποια σημεία του σώματος μας απενεργοποιημένα”, θα ακούσεις να λέει κάποιος με κινητική αναπηρία. Μεγάλο ρόλο παίζει και το κατά πόσο το κάθε άτομο έχει αποδεχθεί και διαχειριστεί όλο αυτό που είναι, σε τι επίπεδα βρίσκεται η αυτοεκτίμησή του. Παρατηρείται ότι άνθρωποι μεγαλύτερης ηλικίας με προβλήματα αναπηρίας ίσως δυσανασχετούν με τον ρεαλισμό της γλώσσας ή τον βρίσκουν κυνικό.
Χρησιμοποιώντας την κυριολεξία των λέξεων με σεβασμό και ζεστασιά, οι σχέσεις μας γίνονται καλύτερες και ο άνθρωπος που έχουμε απέναντί μας δεν είναι πλέον ένας άνθρωπος με ειδικές ανάγκες, αλλά με ανάγκες όπως όλων μας, αυτή της αγάπης, της κοινωνικής ζωής, των σχέσεων, της αποδοχής».
Όπως επισημαίνει ο Παναγιώτης Πιτσίνιαγκας, «κάθε άνθρωπος που έχει αναπηρία είναι πρεσβευτής της αναπηρίας. Εάν εγώ βγω έξω και γνωριστώ με σένα, είτε επαγγελματικά είτε προσωπικά, βλέποντάς με, θα αλλάξει η προσέγγισή σου για την αναπηρία. Εάν με δεις με την κοπέλα μου ή δεις έναν τυφλό να κυκλοφορεί στο δρόμο ή έναν κωφό να σου ζητάει πληροφορίες και να μπορείς να τον βοηθήσεις, τότε μπορεί να κάνεις ένα μικρό βήμα και να αρχίσεις να κατανοείς. Όσο οι ανάπηροι βγαίνουν έξω κάνουν τον κόσμο πιο προσβάσιμο και όσο ο κόσμος γίνεται πιο προσβάσιμος τόσο οι ανάπηροι βγαίνουν έξω».