Μάθε παππού μου γράμματα
Όλο και περισσότεροι συμπολίτες μας ξαναπιάνουν το νήμα της εκπαίδευσης σε μεγάλη ηλικία, παρά την ανυπαρξία πολιτικών στη χώρα μας που να ενισχύουν τη διά βίου μάθηση.
Ο Σιμόν, στα 63 του χρόνια πια, εργάστηκε σχεδόν σε όλη του τη ζωή ως μηχανικός. Προς το τέλος της καριέρας του, όμως, οδηγήθηκε στην ανεργία. Τότε πήρε την απόφαση να κάνει μια νέα αρχή στη ζωή του, δραστηριοποιούμενος εθελοντικά σε μία οργάνωση υποστήριξης νέων ανέργων ώστε να επανενταχθούν στην αγορά εργασίας. Η θέλησή του να βοηθήσει ήταν μεγάλη, οι ακαδημαϊκές του γνώσεις, ωστόσο, δεν του το επέτρεπαν, καθώς ήταν αποκλειστικά τεχνικές. Του έλειπαν οι δεξιότητες στην οικοδόμηση των ανθρωπίνων σχέσεων, την ψυχολογία, το εργατικό δίκαιο. Δεν το έβαλε κάτω, αποφάσισε να γραφτεί στο Πανεπιστήμιο Τρίτης Ηλικίας, της πόλης του, της Λιόν, για να παρακολουθήσει μαθήματα στην κοινωνική εργασία. «Ήθελα να μπορώ να προσφέρω με τον μεγαλύτερο δυνατό επαγγελματισμό. Αυτό το πτυχίο μου έδωσε μία νέα ταυτότητα, ήταν το ελιξίριο της νιότης για μένα. Όταν με ρωτούν τι είμαι, δεν απαντώ πια ένας “ηλικιωμένος εθελοντής”, ή “συνταξιούχος”, παρά “κοινωνικός λειτουργός”», λέει στη «σχεδία» γεμάτος ενθουσιασμό ο Σιμόν.
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑ ΤΡΙΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ
Πράγματι, σε πολλές χώρες, από τη Σλοβενία και τη Σερβία ώς την Ισπανία και την Πολωνία, η συμμετοχή στην εκπαίδευση, και πιο συγκεκριμένα στα πανεπιστήμια τρίτης ηλικίας, των ηλικιωμένων αποτελεί όχι μόνο δομικό στοιχείο των στρατηγικών ενεργοποίησής τους, αλλά και των πολιτικών διά βίου μάθησης. Το πρώτο πανεπιστήμιο τρίτης ηλικίας δημιουργήθηκε το 1973 στη Γαλλία, από το Τμήμα Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της Τουλούζ και πλέον σχεδόν σε όλες τις γαλλικές πόλεις με τριτοβάθμια εκπαιδευτικά ιδρύματα λειτουργούν τέτοια προγράμματα για ανθρώπους μεγάλης ηλικίας (συνδεόμενα με τα «κανονικά» πανεπιστήμια και υπό την αιγίδα της μη κερδοσκοπικής οργάνωσης «Γαλλική Ένωση Πανεπιστημίων Τρίτης Ηλικίας»). To κίνημα, όμως, της εκπαίδευσης των ηλικιωμένων θα βρει τη μεγαλύτερη ανάπτυξή του στη Βρετανία, όπου τα πανεπιστήμια τρίτης ηλικίας 425.000 συνταξιούχοι, χωρισμένοι σε 1.025 αυτόνομες ομάδες που αποφασίζουν μόνες τους τον τόπο, το χρόνο και το περιεχόμενο της διδασκαλίας (τα προσφερόμενα μαθήματα αγγίζουν τα 36.000, από ιστορία και χημεία μέχρι γιόγκα και πιλάτες).
Στις ΗΠΑ, δε, όλο και περισσότερα κρατικά πανεπιστήμια υιοθετούν πολιτικές προσέλκυσης ώριμων σπουδαστών. Χαρακτηριστικά, τα δημόσια πολιτειακά ανώτατα ιδρύματα της Καλιφόρνιας και της Πενσυλβάνιας προσφέρουν δωρεάν προπτυχιακές σπουδές σε πολίτες άνω των εξήντα χρόνων. Κάνοντας ένα βήμα παραπάνω, η Αμερικανική Ένωση Τοπικών Πανεπιστημίων (American Association Of Community Colleges), από το 2008, υλοποιεί ένα μοναδικό εγχείρημα, το «Plus 50», που συσπειρώνει πάνω από 85 δημόσια πανεπιστήμια και 16.500 σπουδαστές ηλικίας άνω των πενήντα. Τα συγκεκριμένα τριτοβάθμια ιδρύματα, πέρα από προσαρμοσμένα προγράμματα σπουδών για μεγάλης ηλικίας σπουδαστές, προσφέρουν και μια σειρά από εργαστήρια, όπως μαθήματα υπολογιστών ή διαχείρισης του στρες που προκαλεί η απώλεια της εργασίας, ενώ στο εσωτερικό των πανεπιστημίων λειτουργούν και παραρτήματα των δημόσιων υπηρεσιών ευρέσεως εργασίας, από τα οποία απαραιτήτως περνούν οι (υποψήφιοι και εν ενεργεία) φοιτητές για να συναντηθούν με τον εργασιακό και ακαδημαϊκό τους σύμβουλο. Μάλιστα, προβλέπεται και οικονομική στήριξη για εκείνους τους σπουδαστές που τέθηκαν εκτός παραγωγικής διαδικασίας ώστε να (ξανα)κάτσουν στα φοιτητικά έδρανα, αλλά και υποτροφίες για φοιτητές με χαμηλό εισόδημα.
ΜΕΜΟΝΩΜΕΝΕΣ ΠΡΩΤΟΒΟΥΛΙΕΣ
Από την άλλη, ο Αλέξης Κόκκος, πρόεδρος της Ελληνικής Ένωσης Εκπαίδευσης Ενηλίκων και καθηγητής Εκπαίδευσης Ενηλίκων στο ΕΑΠ, υπογραμμίζει την ουσιαστική ανυπαρξία αντίστοιχων εκπαιδευτικών εγχειρημάτων για άτομα μεγαλύτερης ηλικίας στη χώρα μας. «Η εκπαίδευση τρίτης ηλικίας είναι ένας ταλαιπωρημένος και αδικημένος τομέας στην Ελλάδα. Ουσιαστικά, εξαντλείται στη δράση κάποιων κέντρων διά βίου μάθησης, φορέων όπως ο δικός μας και στον εξαιρετικό θεσμό των σχολείων δεύτερης ευκαιρίας. Ως ένωση, πραγματοποιούμε πιλοτικά προγράμματα, σεμινάρια επιμόρφωσης εκπαιδευτών ενηλίκων, ό,τι θα έπρεπε, δηλαδή, να κάνει το Υπουργείο Παιδείας. Πριν από αρκετά χρόνια, 44 άνθρωποι είχαμε δουλέψει για να διαμορφώσουμε το Εθνικό Πρόγραμμα Εκπαίδευσης Ενηλίκων, το οποίο, όμως, ξεχάστηκε τελείως. Μόλις το 3% των ενηλίκων στην πατρίδα μας επιμορφώνονται κάθε χρόνο, τη στιγμή που ο μέσος όρος στην ΕΕ φθάνει το 10% και στις σκανδιναβικές χώρες το 25%. Θυμάμαι είχα βρεθεί στο Κέντρο Διά Βίου Μάθησης του Πανεπιστημίου του Μάνστεστερ, όπου οργανώνονταν διακόσια μαθήματα για άτομα τρίτης ηλικίας. Παρακολούθησα το μάθημα της μουσικής. Ένας παππούς γύρω στα 75 με το παπιγιονάκι του και έχοντας μπροστά του ένα αρμόνιο και ένα μηχάνημα για να βάζει δίσκους μάθαινε σε ανθρώπους, που οι περισσότεροι ήταν κοντά στα 70, τα βασικά για να μπορούν να απολαμβάνουν την κλασική μουσική, πού διαφέρει ο Μπετόβεν από τον Μότσαρτ. Στο διάλειμμα τους ρώτησα γιατί βρίσκονταν εκεί. Οι περισσότεροι μου έλεγαν ότι πάντα άκουγαν κλασική μουσική, αλλά λόγω της δουλειάς δεν είχαν το χρόνο να πηγαίνουν σε συναυλίες. Τώρα πια έχουν βρει ένα νέο ενδιαφέρον στη ζωή τους, έχοντας βαλθεί να εξοπλίσουν, μάλιστα, και τη δισκοθήκη τους», συνεχίζει ο κ. Κόκκος, που φέρνει στη μνήμη του ένα πιλοτικό πρόγραμμα εκπαίδευσης τρίτης ηλικίας που είχε υλοποιήσει η Ελληνική Ένωση Εκπαίδευσης Ενηλίκων το 2012 σε ΚΑΠΗ των δήμων Ασπροπύργου, Ελευσίνας και Μάνδρας (με χορηγία της Παπαστράτος ΑΒΕΣ). «Τα προσφερόμενα μαθήματα ήταν προληπτική ιατρική, πιλάτες, εισαγωγή στους υπολογιστές, σχέσεις μέσα στην οικογένεια. Αυτά προέκυψαν μέσα από τη διερεύνηση των δικών τους αναγκών, δεν θέλαμε να τους κάνουμε υποχείριό μας. Όταν τους δείξαμε κάποια αποσπάσματα από κινηματογραφικά έργα που έδειχναν ανθρώπους να συμφιλιώνονται, πετάχτηκε ένας ηλικιωμένος λέγοντας: “Mου θυμίζει τη σχέση με τον αδερφό μου, από τον εμφύλιο έχουμε να μιλήσουμε γιατί βρεθήκαμε σε διαφορετικά στρατόπεδα. Μου δίνετε ιδέες, στο τέλος της ζωής μου, να κάνω ένα άνοιγμα και να πάω να τον βρω», συμπληρώνει.
Τις παιδαγωγικές αρχές πάνω στις οποίες πρέπει να δομείται η εκπαίδευση ατόμων τρίτης ηλικίας αναδεικνύει η Τσέλση-Αναστασία Λαζαρίδου, εκπαιδεύτρια ενηλίκων. «Στους ηλικιωμένους αρέσει να μοιράζονται τις εμπειρίες τους με τους άλλους. Η ευκαιρία για διάλογο και για ανταλλαγή εμπειριών είναι πολύ σημαντική στην εκπαίδευσή τους, όπως και η ιδέα ότι οι μαθητές είναι και δάσκαλοι και οι δάσκαλοι μαθητές. Σύμφωνα με έρευνα της Sandra Cusack, οι ηλικιωμένοι που συμμετείχαν στην οργάνωση και εκπόνηση ενός προγράμματος διά βίου μάθησης ένιωσαν λιγότερο καταθλιπτικοί. Το γεγονός, δε, ότι συμμετείχαν στο σχεδιασμό του εκπαιδευτικού προγράμματος αύξησε την αυτοεκτίμησή τους, καθώς δόθηκε αξία στις ιδέες τους. Θέλοντας να καλύψουμε το κενό στην προώθηση της εκπαίδευσης ηλικιωμένων, υπό την αιγίδα της Επιστημονικής Ένωσης Εκπαίδευσης Ενηλίκων, είχαμε εφαρμόσει, το 2009, ένα πιλοτικό πρόγραμμα σε μέλη των ΚΑΠΗ έξι δήμων της βόρειας Ελλάδας. Αφού έγινε καταγραφή των εκπαιδευτικών τους αναγκών, ορίστηκαν οι θεματικοί άξονες των “ανθρώπινων σχέσεων”, της “εξοικείωσης με τις νέες τεχνολογίες” και “τέχνης και πολιτισμού”, ο οποίος φιλοδοξούσε να συνδυάσει τις εκδρομές που πραγματοποιούνται από τα ΚΑΠΗ με μαθήματα τέχνης. Ο ενθουσιασμός που εκδήλωσαν οι συμμετέχοντες πήγαζε από την επιθυμία τους να εκμεταλλευτούν μία ευκαιρία για μάθηση που δεν τους είχε δοθεί ποτέ στο παρελθόν. “Θέλουμε με τους ηλεκτρονικές υπολογιστές να μάθουμε γεωγραφία, για τη Βαρκελώνη για παράδειγμα, ή για την Ελλάδα. Θα πάμε εκδρομές, να μπαίνουμε στο ίντερνετ και να μάθουμε κι άλλα”, ήταν ένα σχόλιο, ενώ μεγάλο ενδιαφέρον έδειξαν για την απόκτηση γνώσεων σχετικά με τις ψυχικές και κοινωνικές ανάγκες των παιδιών: “Πόσο να αφήνω τα παιδιά στον υπολογιστή;” ή “Δεν ξέρω πώς να τα διαβάσω”, έλεγαν. Οι συγκεκριμένοι δήμοι, όμως, δεν θέλησαν να συνεχίσουν αυτά τα προγράμματα», επισημαίνει η κ. Λαζαρίδου, που θυμάται την αντίδραση μιας ηλικιωμένης εκπαιδευόμενης, απόφοιτης του δημοτικού. “Έλεγα πάντα πως η καλή νοικοκυρά είναι δούλα και κυρά. Τώρα, με αυτά τα μαθήματα που κάνουμε, δεν θέλω να είμαι ούτε δούλα ούτε κυρά”, ήταν το σχόλιό της», προσθέτει.
Εν ώρα μαθήματος στο Πανεπιστήμιο Τρίτης Ηλικίας στο Κέιμπριτζ. Η Βρετανία πρωτοπορεί στο κίνημα της εκπαίδευσης των ηλικιωμένων.
ΣΧΟΛΕΙΑ ΟΝΕΙΡΩΝ
Το πώς τα σχολεία δεύτερης ευκαιρίας (ΣΔΕ, που δίνουν απολυτήριο γυμνασίου) καθίστανται όλο και περισσότερο οι εκπαιδευτικές εκείνες φωλιές που στεγάζουν τα απωθημένα μορφωτικά όνειρα ηλικιωμένων συμπολιτών μας περιγράφει η Μαίρη Καγιαβή, εκπαιδευτικός και πιστοποιημένη εκπαιδεύτρια ενηλίκων. «Ενώ τα πρώτα χρόνια λειτουργίας τους τα ΣΔΕ, προσέλκυαν κυρίως γυναίκες ηλικίας 40-50 χρόνων, πια έχουμε όλο και πιο πολλούς άνω των 60-65 χρόνων. Θυμάμαι την κ. Πηνελόπη, γύρω στα 75, ντυμένη στα μαύρα με κότσο, που ήρθε να γραφτεί στο ΣΔΕ του Κορυδαλλού συνοδευόμενη από την κόρη της, δακρυσμένη και συγκινημένη. Μου εξήγησε ότι προερχόταν από πλούσια οικογένεια της Μάνης, η οποία την μικροπάντρεψε, και έτσι δεν συνέχισε το σχολείο. Ήρθε να πραγματοποιήσει το όνειρό της μόλις πέθανε ο άνδρας της, που ήταν βίαιος απέναντί της. Η κ. Πηνελόπη κατάφερε να τελειώσει και το λύκειο. Μάλιστα, από εκεί που ήταν μία γυναίκα φοβισμένη που δεν κυκλοφορούσε μόνη της –την έφερνε ο γιος της– κατάφερε να αυτονομηθεί. Αν και δεν τη βαστάγαν τα πόδια της, ακολουθούσε όλες τις εκδρομές. Στην κηδεία της, η κόρη της έβγαλε λόγο ότι το σχολείο έκανε τα τελευταία χρόνια της μητέρας της ευτυχισμένα. Πραγματικά, συγκλονίστηκα. Ουδέποτε διαμορφώναμε τις τάξεις ανάλογα με την ηλικία. Παιδιά 19 χρόνων συνυπάρχουν με ανθρώπους κοντά στα 70. Και η δυναμική που δημιουργείται σε μια τέτοια ομάδα είναι κάτι το ξεχωριστό. Ο καθένας βρίσκει το ρόλο του, μαθαίνουν μαζί αξιοποιώντας ο ένας τις δεξιότητες του άλλου. Οι ηλικιωμένοι αφηγούνται, επί παραδείγματι, τον εργασιακό τους βίο, τα βιώματά τους από την κατοχή και τη δικτατορία, με τους πιτσιρικάδες να ακούν αποσβολωμένοι, ενώ, από την άλλη, οι πιο μικροί τους καθοδηγούν στους υπολογιστές».
Με τη χαρτογράφηση της μαθησιακής εμπειρίας στα ΣΔΕ καταπιάνεται, από τη μεριά του, ο 46χρονος Γιώργος Λαύκας, πρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Φοιτώντων και Αποφοίτων Σχολείων Δεύτερης Ευκαιρίας. Αυτό ακριβώς είναι το θέμα της πτυχιακής του εργασίας στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου. «Όταν ως ενήλικος ξανακάθεσαι στο θρανίο δεν το κάνεις επειδή κυνηγάς μια επαγγελματική ανέλιξη, αλλά γιατί αποτελεί ένα είδος ψυχοθεραπείας. Θυμάμαι εκείνη τη γιαγιά των 92 χρόνων, μαθήτρια στο ΣΔΕ της Παλλήνης, που της έκαναν πλάκα οι συμμαθητές της: “βρε, γιαγιά, τι ήρθες να κάνεις στο σχολείο; Να πας με πτυχίο γυμνασίου στον άλλο κόσμο; “Άκου να δεις παιδάκι μου”, μου είπε, “όταν πήγαινα σχολείο στην κατοχή, μπήκαν οι Γερμανοί στην τάξη και σκότωσαν τη δασκάλα μου. Από τότε το είχα απωθημένο να γίνω δασκάλα, μπορεί να μην το κατάφερα να το πραγματοποιήσω στη ζωή μου, αλλά ήθελα να το ξαναζήσω αυτό το πράγμα και όπου βγει”. Διάβαζε μαζί με τα εγγόνια της και σχεδίαζε να συνεχίσει στο λύκειο», μας λέει ο κ. Λαύκας. Πώς ξαναέπιασε, όμως, εκείνος, στα 36 του χρόνια, το 2009, το νήμα της εκπαιδευτικής του διαδρομής; «Μεγάλωσα στους Μολάους της Λακωνίας. Για να πάω στο γυμνάσιο περπατούσα καθημερινά 12 χιλιόμετρα, έφθανα καταπονημένος, ενώ εκεί δεχόμουν μπούλινγκ από τους συμμαθητές μου. Δεν είχα την ψυχραιμία να το διαχειριστώ, είχα χάσει και την ομάδα των φίλων μου από το δημοτικό. Άντεξα μέχρι και τα μέσα της Γ’ Γυμνασίου, όταν και σταμάτησα. Έφτασα να γίνω επιτυχημένος σεφ, αλλά δεν ήμουν περήφανος που είχα αφήσει το σχολείο. Κάθε μέρα έγραφα στο ημερολόγιό μου: “Tου χρόνου θα πάω σχολείο”, με έπιανε, όμως, άγχος. Αγνοούσα την ύπαρξη των ΣΔΕ, τα έμαθα τυχαία από μια γειτόνισσα της αδερφής μου. Όταν πήγα να γραφτώ στο ΣΔΕ Κορυδαλλού, η πρώτη μου ερώτηση ήταν: “Πότε παίρνουμε βιβλία;”. Μόλις πήρα στα χέρια μου το απολυτήριο του ΣΔΕ, η πρώτη μου σκέψη ήταν ότι δεν θα φέρω, πλέον, το στίγμα του αμόρφωτου. Ήθελα να συνεχίσω σε πρωινό γενικό λύκειο, να φτάσω ώς το πανεπιστήμιο, διακαής μου πόθος ήταν να σπουδάσω ψυχολογία ή κοινωνική ανθρωπολογία. Το τελευταίο από τα 38 λύκεια στα οποία έκανα αίτηση με δέχθηκαν. Μου παρουσίαζαν ως δικαιολογία οι διευθυντές το πώς μπορεί να συνυπάρξει ένας ενήλικος μαθητής με ανήλικα παιδιά. Ένας διευθυντής, μάλιστα, μου είπε: “Τι θα πω στο σύλλογο γονέων και κηδεμόνων”. Όταν είδε, δε, ότι ήμουν απόφοιτος ΣΔΕ, σχολίασε: “A, τα ξέρω, αυτά που είναι για τους παρακατιανούς”. Εγώ επέμενα ότι ακόμη και με χαρτί εισαγγελέα θα παρακολουθούσα πρωινό σχολείο. Ετοιμάζομαι να καταθέσω την πτυχιακή, το ταξίδι της γνώσης, όμως, δεν θέλω να σταματήσει εκεί. Θα ήθελα να κάνω ένα μεταπτυχιακό στην ανθρωπολογία της εκπαίδευσης ή την ψυχανάλυση», συμπληρώνει ο κ. Λαύκας.
ΑΠΟ ΒΟΣΚΟΣ ΣΤΑ ΕΔΡΑΝΑ
Τη δική του διαδρομή από τα «κονάκια» των βοιωτικών ορέων των παιδικών του χρόνων ώς την εισαγωγή του στο Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών του Πανεπιστημίου Δυτικής Αττικής, πέρυσι, στα 79 του χρόνια, διηγείται στη «σχεδία» ο κ. Παναγιώτης Μπαρδώσης. «Γεννήθηκα το 1939 στη Δομβραίνα Βοιωτίας. Ο πατέρας μου με σταμάτησε στα εννιά μου χρόνια από το σχολείο για να φυλάω γίδια στον Ελικώνα, ώστε να επιβιώσει η οικογένεια. Κοιμόμουν μόνος μου στο “κονάκι” ή κάτω από τα έλατα. Θυμάμαι μια ολάκερη νύχτα άκουγα ένα πουλί να ουρλιάζει, το καψούνι, και η καρδιά μου χτυπούσε δυνατά. Όταν το διηγήθηκα την άλλη μέρα στον πατέρα μου, θέλοντας να με καθησυχάσει, μου είπε ότι ήταν ένας άνθρωπος που είχε χάσει το άλογό του και είχε γίνει πουλί για να το βρει. Μετά το στρατό εργάστηκα ως εργολάβος μπετατζής, ενώ από τα μέσα του ‘80 δούλευα ως επιχειρηματίας οικοδομών. Στα τέλη του ’50 έβγαλα το νυχτερινό δημοτικό. Ήταν 2007 και πετυχαίνω στην παραλία της Σαράντης στον Κορινθιακό, τον δάσκαλό μου. Τον καλώ να του κάνω τραπέζι και του λέω πάνω στο φαγητό: “Εσύ και ο πατέρας μου έπρεπε να είστε φυλακή που με κόψατε από το σχολείο”. “Ήταν δύσκολα τα χρόνια, υπήρχε φτώχεια, γιατί δεν πας στο ΣΔΕ;” μου λέει. Την επόμενη κιόλας μέρα πήγα και γράφτηκα στο σχολείο. Είχα απωθημένο να το τελειώσω. Μάλιστα, συνέχισα και στο 1ο εσπερινό ΕΠΑΛ του Αιγάλεω. Πήρα, δε, δυο ειδικότητες, μία στα οικονομικά και μία ως εργοδηγός τεχνικών έργων, για αυτό και έκατσα εννιά χρόνια στο λύκειο, χωρίς να κάνω ούτε μία απουσία. Μου έλεγαν οι συμμαθητές μου: “Δεν βαριέσαι σε αυτήν την ηλικία;”, “Όχι, εσείς οι νεότεροι μου δίνετε ζωή”, τους απαντούσα. Αφού έφτασα ώς εδώ, ας πάω ένα βήμα παραπέρα, είπα στον εαυτό μου. Έτσι πέρασα στη σχολή Πολιτικών Μηχανικών. Η αλήθεια είναι ότι τα μαθήματα είναι δύσκολα, ιδιαίτερα η μηχανική των ρευστών. Στις εξετάσεις με βοηθούν και οι συμφοιτητές μου. Με το που ξυπνάω, παίρνω ένα βιβλίο στα χέρια μου», μοιράζεται μαζί μας ο κ. Μπαρδώσης. Όσο για το όνειρό του; «Θέλω να με αξιώσει ο Θεός να βγάλω το πανεπιστήμιο, να πάω απάνω στην άλλη ζωή ως πολιτικός μηχανικός και να κόβω οικόπεδα ώστε να έρθουν να τα βρουν οι υπόλοιποι».