09/12/2020
Η άγνωστη γενοκτονία
Λίγες μόλις δεκαετίες πριν από το Ολοκαύτωμα των Εβραίων, οι γερμανοί κατακτητές, επιδεικνύοντας ασύλληπτη σκληρότητα, επιχείρησαν να αφανίσουν τον πληθυσμό της Ναμίμπιας.
του Βασίλη Παπακριβόπουλου
Στα τέλη τoυ 2016, το παρισινό Μουσείο του Εβραϊκού Ολοκαυτώματος οργάνωσε μια πρωτότυπη και πολυσυζητημένη έκθεση, αφιερωμένη στην πρώτη γενοκτονία της σύγχρονης εποχής. Όχι της αρμενικής, όπως θα νόμιζαν πολλοί. Η πρώτη γενοκτονία του 20ου αιώνα πραγματοποιήθηκε στην Αφρική, με δράστες –και πάλι– τους Γερμανούς, στη σημερινή Ναμίμπια.
Το 1884, η Γερμανία επωφελείται από τις συγκρούσεις που είχαν ξεσπάσει στη Ναμίμπια για τον έλεγχο των βοσκοτόπων ανάμεσα σε διάφορες φυλές, οι οποίες δημιουργούσαν προβλήματα στους γερμανούς άποικους που είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή, και ανακηρύσσει το προτεκτοράτο της «Γερμανικής Νοτιοδυτικής Αφρικής». Πρώτος κυβερνήτης της αποικίας διορίζεται ο Χάινριχ Γκέρινγκ, πατέρας του μελλοντικού ναζί ηγέτη Χέρμαν Γκέρινγκ.
Οι γερμανοί άποικοι φέρονται με εντυπωσιακή σκληρότητα και περιφρόνηση στους ντόπιους πληθυσμούς, τους οποίους διώχνουν από τη γη τους. Και φυσικά, όπως και στις περισσότερες χώρες που γνώρισαν το ζυγό της αποικιοκρατίας, αυτοί αντιδρούν και εξεγείρονται, με αποτέλεσμα να βρίσκονται αντιμέτωποι με αγριότατη καταστολή (φόνοι, εμπρησμοί, εκτοπίσεις, κατασχέσεις γης και κοπαδιών και μεθοδευμένο κύμα βιασμών που χρησιμοποιήθηκαν ως πραγματικό πολεμικό όπλο).
Όμως, όταν οι Χερέρο, με αρχηγό τον φύλαρχο Καμαχαρέρο, εξεγέρθηκαν το 1904 ενάντια στους γερμανούς άποικους που έκλεβαν τη γη τους, η καταστολή πέρασε σε ένα εντελώς διαφορετικό στάδιο, σε εκείνο της γενοκτονίας. Το Βερολίνο έστειλε στην αποικία τον στρατηγό Λόταρ φον Τρότα, ο οποίος ήταν ήδη διαβόητος για την τρομερή σκληρότητα που είχε επιδείξει ενάντια στους εξεγερμένους Κινέζους και Τογκολέζους (το Τόγκο είχε κι εκείνο κηρυχθεί γερμανικό προτεκτοράτο).
Σύμφωνα με τη «Guardian», τη «Le Monde» και το εξαιρετικό γαλλικό μπλογκ «Entre les lignes entre les mots», που ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με την έκθεση και αυτήν την ξεχασμένη ιστορία, για τον φον Τρότα, τα πράγματα ήταν εξαιρετικά απλά: οι Χερέρο δεν ήταν παρά «άγριοι» που έπρεπε να εκδιωχθούν από αυτήν τη «γερμανική επικράτεια», η οποία έπρεπε να γίνει «περιοχή Λευκών». Όμως, διαπίστωσε προς μεγάλη του έκπληξη ότι αυτοί οι «άγριοι» ήταν γενναίοι και ευφυέστατοι πολεμιστές, που μπορούσαν όχι μόνο να προκαλέσουν σημαντικές απώλειες στον «ανώτερο» γερμανικό στρατό αλλά και σε ορισμένες περιπτώσεις να τον νικήσουν.
Έτσι, έδωσε στα στρατεύματά του την εντολή να εξοντωθούν μέχρι τον τελευταίο οι Χερέρο, άντρες, γυναίκες και παιδιά. Η διαταγή ήταν κατηγορηματική: να μην υπάρξει κανείς αιχμάλωτος. «Κάθε Χερέρο, είτε φέρει όπλο είτε όχι, πρέπει να εκτελείται». «Αυτή η εθνότητα οφείλει να εξολοθρευθεί και να πάψει να υφίσταται». Μάλιστα, αυτή η χειρόγραφη διαταγή εξόντωσης διατηρήθηκε στα αρχεία και παρουσιάζεται σήμερα μαζί με το υπόλοιπο υλικό της έκθεσης.
Ναμίμπια, 1895, δέκα περίπου χρόνια πριν από τη γενοκτονία των ντόπιων πληθυσμών, γερμανοί αποικιοκράτες ποζάρουν με μέλη της φυλής Νάμα.
Στρατόπεδα συγκέντρωσης
Στις 11 Αυγούστου του 1904, τα στρατεύματά του, με υπερσύγχρονο για εκείνη την εποχή εξοπλισμό, περικύκλωσαν την περιοχή όπου είχε καταφύγει το μεγαλύτερο μέρος των Χερέρο. Αν και ο οπλισμός τους ήταν υποτυπώδης, οι Χερέρο, με μια απελπισμένη αντεπίθεση, έσπασαν τον γερμανικό κλοιό και χιλιάδες από αυτούς ξεχύθηκαν προς την έρημο Καλαχάρι, προσπαθώντας να γλιτώσουν τη σφαγή. Οι γερμανοί στρατιώτες μπλόκαραν ή δηλητηρίασαν όλα τα πηγάδια και τις πηγές νερού και κυνήγησαν τους φυγάδες για πολλές εβδομάδες μέσα στην έρημο σκοτώνοντας αρκετούς, ενώ πολύ περισσότεροι πέθαναν από την αφυδάτωση και την πείνα. Τελικά, οι πραγματικοί «άγριοι» φορούσαν κομψά κουστούμια και καλοσιδερωμένες στολές.
Η γενοκτονία θα είχε ολοκληρωθεί πλήρως εάν δεν είχαν αντιδράσει μερικοί γερμανοί ιεραπόστολοι οι οποίοι, σοκαρισμένοι από την πρωτοφανή αγριότητα, κινητοποίησαν την γερμανική κοινή γνώμη. Τότε, η γενοκτονία πέρασε σε ένα νέο –γνώριμό μας όμως πλέον– στάδιο: οι επιζήσαντες Χερέρο κλείστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και καταναγκαστικής εργασίας.
Ο υποσιτισμός, οι ξυλοδαρμοί, οι άθλιες συνθήκες υγιεινής και η εξουθενωτική εργασία συνέχισαν το έργο της γενοκτονίας, με τρόπο λιγότερο θεαματικό αλλά σίγουρα περισσότερο προσοδοφόρο. Μάλιστα, οι γερμανοί αποικιοκράτες, με το γνωστό γραφειοκρατικό πνεύμα τους που «έλαμψε» και στο Άουσβιτς, επιδίδονταν σε μια λεπτομερή μακάβρια λογιστική, καταγράφοντας εξονυχιστικά τους «θανάτους από εξάντληση».
Κι άλλη μια ομοιότητα με το Ολοκαύτωμα που συντελέστηκε μόλις 40 χρόνια αργότερα: σε αυτά τα στρατόπεδα οι γερμανοί «γιατροί» πραγματοποιούσαν ανθρωπομετρικές έρευνες για να τεκμηριώσουν την υποτιθέμενη «φυλετική κατωτερότητα» των Μαύρων και έκαναν συλλογή κρανίων με την οποία προσπαθούσαν να αποδείξουν την «κατωτερότητα του εγκεφάλου» τους. Στις έρευνες που διεξήγαγε σε αυτά τα γερμανικά κολαστήρια –ένα από αυτά ονομαζόταν «νησί των καρχαριών» – θεμελίωσε τις «επιστημονικές απόψεις» του ο περιβόητος Έουγκεν Φίσερ (Eugen Fischer), ο ιδρυτής της γερμανικής ρατσιστικής βιολογίας και του ευγονισμού αλλά και «πνευματικός πατέρας» του Γιόζεφ Μένγκελε, του γιατρού-δήμιου του Άουσβιτς, ο οποίος υπήρξε βοηθός του. Μάλιστα, εκτός από τα πειράματα που έκανε πάνω σε κρατούμενους και στα σώματα των απαγχονισμένων, μια από τις βασικές του μέριμνες ήταν η στείρωση των γυναικών.
Μέσα στα στρατόπεδα, αιχμάλωτες Χερέρο αναγκάζονταν να κόβουν τα κεφάλια νεκρών ομοεθνών τους, να τα βράζουν, να αφαιρούν τον σάρκες και τον εγκέφαλο και να τα τρίβουν με γυαλόχαρτο: 3.000 κρανία στάλθηκαν για να κοσμήσουν τις βιτρίνες των γερμανικών ερευνητικών ινστιτούτων, νοσοκομείων και πανεπιστημίων, όπου θα χρησίμευαν για την τεκμηρίωση της ανωτερότητας της άριας φυλής.
Στρατόπεδο συγκέντρωσης των Χερέρο στο Γουίιτχόουκ, στη Ναμίμπια
Το απαρτχάιντ ως σωτήρας
Την ίδια τύχη είχε και η μικρότερη φυλή των Νάμα που είχε υποστηρίξει τον αγώνα των Χερέρο και στην οποία στράφηκε στη συνέχεια η αποικιοκρατική καταστολή. Η ειρωνεία της ιστορίας είναι ότι οι εναπομείναντες Χερέρο και Νάμα οφείλουν τη σωτηρία τους στο ξέσπασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου: οι δυνάμεις της Νότιας Αφρικής κατέλαβαν τη γερμανική αποικία και εγκαθίδρυσαν ένα «κανονικό» ρατσιστικό καθεστώς που αποσκοπούσε «απλά» στη στυγνή εκμετάλλευση των Μαύρων, όχι όμως και στην εξολόθρευσή τους. Όμως, το 80% των Χερέρο και το 50% των Νάμα είχε χαθεί…
Η συνέχεια αυτής της τραγικής ιστορίας είναι η ακόλουθη: ο φον Τρότα πέθανε το 1920, έχοντας προλάβει να δει την ταπεινωτική ήττα της αυτοκρατορικής Γερμανίας και την οριστική απώλεια της αποικίας για τη διατήρηση της οποίας έχυσε τόσο πολύ αθώο αίμα (λέγεται δε ότι αυτό τον βύθισε σε βαθιά θλίψη). Οι νικητές Βρετανοί κατέγραψαν το 1918 τις γερμανικές φρικαλεότητες σε μια έκθεση που δημοσιεύτηκε με τον τίτλο «Blue Book», η οποία όμως –κατόπιν ωριμότερων σκέψεων– καταχωνιάστηκε, καθώς κρίθηκε ότι δεν έπρεπε να κλονιστούν τα θεμέλια της αποικιοκρατίας. Την ίδια αιδήμονα σιγή κράτησαν για τον ίδιο ακριβώς λόγο και οι υπόλοιπες αποικιοκρατικές δυνάμεις (Γαλλία, Βέλγιο, Ολλανδία, Ιταλία).
Η ρατσιστική Νότια Αφρική επέκτεινε το καθεστώς του απαρτχάιντ και στο προτεκτοράτο της Ναμίμπιας και οι γερμανοί άποικοι μεγαλογαιοκτήμονες εντάχθηκαν με μεγάλη ευκολία στη λευκή ελίτ. Μονάχα μετά την πτώση του απαρτχάιντ το 1990 και την ανεξαρτητοποίηση της Ναμίμπιας ξαναβρήκαν τη χαμένη τους φωνή οι απόγονοι των Χερέρο και των Νάμα.
Το πρώτο πράγμα που διεκδίκησαν ήταν η αναγνώριση της γενοκτονίας. Η γερμανική κυβέρνηση ζήτησε γρήγορα «συγγνώμη» και, μετά από αρκετές παλινωδίες, αναγκάστηκε το 2015 να αναγνωρίσει ότι είχε διαπράξει το έγκλημα της γενοκτονίας. Προηγήθηκε η επιστροφή όσων κρανίων Χερέρο εξακολουθούσαν να βρίσκονται στα χέρια κάποιας γερμανικής υπηρεσίας, η αλλαγή του ονόματος ενός δρόμου στο Μόναχο από «οδός φον Τρότα» (η ονοματοδοσία είχε πραγματοποιηθεί από τους ναζί το 1933) σε «οδός των Χερέρο», αλλά και η επίσκεψη των απογόνων του Λόταρ φον Τρότα στη Ναμίμπια για να ζητήσουν συγγνώμη από τους απογόνους των Χερέρο και των Νάμα.
Μαθαίνουμε, επίσης, για άλλη μια φορά, ότι η ιστορία είναι καταδικασμένη να επαναλαμβάνεται, και όχι πάντοτε σαν φάρσα. Παρ’ όλες τις μεγαλόφωνες συγγνώμες, η γερμανική κυβέρνηση αρνείται κατηγορηματικότατα –τι πρωτότυπο στ’ αλήθεια!– να αποζημιώσει τους απογόνους των θυμάτων οι οποίοι ανήκουν στις πλέον φτωχές και ευάλωτες κατηγορίες του πληθυσμού, καθώς οι πρόγονοί τους στερήθηκαν ακόμα και την παραμικρή πρόσβαση στη γη, τη στιγμή που οι απόγονοι των γερμανών αποικιοκρατών εξακολουθούν να ευημερούν κατέχοντας μεγάλες εκτάσεις. Επιπλέον, από τη μεριά των ακροδεξιών και εθνικιστών Γερμανών εκδηλώνεται ένας «αρνητισμός» και «ιστορικός αναθεωρητισμός»: η έρημος όπου κατέφυγαν οι Χερέρο «δεν ήταν δα και τόσο έρημος», οι πηγές και τα πηγάδια ουδέποτε δηλητηριάστηκαν και η περιβόητη διαταγή του φον Τρότα αποσκοπούσε απλούστατα στο να… τρομάξει τους αντάρτες.
Γυναίκες Χερέρο πλένουν τα ρούχα τους στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Σβάκοπμουντ, στη Ναμίμπια, το 1906.
** Το φωτογραφικό υλικό μας παραχώρησε το Μουσείο του Εβραϊκού Ολοκαυτώματος.